مفعول فیه
مقدمه :
در این مقاله سعی شده در مورد مفعول فیه در حد مطالب عربی متوسطه بحث شودو بعضی از ابهامات آن به روشنی بیان شود و فرق آن با ظرف گفته شود که معمولاً کمتر کتابی به آن اشاره شده است و شرایط مفعول فیه منصوب بودن را بیان و به بعضی از تقسیم بندی های ظرف و همچنین بعضی از کلماتی که می توانند جانشین ظرف قرار گیرند اشاره شده است و در پایان به اقسام کلمات ظرف زمان و مکان و ظروف مشترک اشاره شده که ان شاء الله مورد استفاده همکاران قرار گیرد .
مفعول فیه
1- تعریف
مفعول فیه ، اسمی است منصوب که زمان یا مکان وقوع فعل را بیان می کند که در تقدیر آن معنی (فی) باشد .
مفعول فیه ( ظرف ) :
زمان : اللهم ارزقنی شفاعه الحسین (ع) یوم الورود ( مفعول فیه ، ظرف زمان )
مکان: الجنه تحت اقدام الامهات ( مفعول فیه ، ظرف مکان )
2- فرق مفعول فیه با ظرف :
همانطوریکه می دانید ، مفعول فیه با ظرف در برخی موارد تفاوت دارد . چون هر اسمی که زمان یا مکان را بیان کند ظرف می باشد ولی مفعول فیه دارای شرایطی است یعنی می شود گفت هر مفعول فیه ظرف است ولی هر ظرفی ، مفعول فیه نیست .
مثال : ذهبت الی المسجد : المسجد : ظرف مکان است ولی مفعول فیه نیست چون ( فی) در تقدیر آن نیست و حرف جر قبل از آن آمده است .
ظرف تقسیم بندی های مختلفی دارد که در حد مطالب کتب عربی متوسطه نیست و فقط به یک مورد آن اشاره می شود که دانش آموزان در کتب درسی عربی می بینند .
3- ظرف به اعتبار اعراب و بناء : دو نوع می باشد
1- معرب : مانند ؛ یوم – عند ......
2- مبنی : که خود دو نوع است
الف ) مبنی وضعی ( ثابت ) : مانند قط – این ......
ما قال قط الا فی تنهده لو لا النتهد کانت لاء ه نعم
ب) مبنی استعمالی : مانند قبل – بعد ( هنگامیکه مضاف الیه آن حذف شده باشد ) ( لله الامر من قبل و من بعد )
شناخت کلمات ظروف زمان و مکان برای همه همکاران و دانش آموزان مهم است که مهمترین آنها همراه با خصوصیات زمان یا مکان و مبنی یا معرب آنها ذکر می شود .
4- ظروف زمان : یوم – ساعه – شهر – اسبوع – سنه – عام – صباح – عشاء – مساء – نهار – لیل – سحر – بکره – اصیل – غد – اسماء شهور ( ماهها ) – حین – لحظه – وقت – زمان ( زمن ) – دهر – لدی – غدوه ( بامداد ) .... که همگی معرب هستند
اذا – اذ – عوض – ریث ( تا وقتی که ) – مذ – منذ – متی – ایان – قط – لما – الان – امس ..... که همگی مبنی هستند .
5- ظروف مکان : أمام ( مقابل ) ، خلف( وراء ) – یمین – یسار ( شمال ) – فوق – تحت – قدام – وسط – اثناء – جانب – خلال – دون – دار-میل – فرسخ - برید – غلوه ..... که همگی معربند .
هنا – هناک – ثم – این – حیث .... که همگی مبنی هستند .
6- ظروف مشترک بین زمان و مکان : بین – بعد – قبل – لدن – مع – انّی – نحو ..... این کلمات ( ظروف زمان و مکان ) در صورتی مفعول فیه منصوب هستند که شرایطی که بعداً گفته میشود ، داشته باشد .
7- یادآوری : همه ظرف ها قابل نصب ( مفعول فیه ) هستند بجز اسم مکانی مختص به فعل ، هنگامیکه از لفظ عاملش نباشد در این صورت باید مجرور به ( فی) یا معنی آن باشد ولی اگر از لفظ عاملش باشد بدون ( فی ) ، بنا بر مفعول فیه بودن منصوب می گردد. ربنا آتنا فی الدنیا حسنه (مجرور به حرف جر ) ( چون دنیا از لفظ فعلش نیست )
لقد نصرکم الله ببدر ( مجرور ) – جلست مجلس الوعظ ( چون مجلس از لفظ فعل است پس باید بدون (فی ) باشد و بنابر مفعول فیه منصوب باشد )
8- شرایط مفعول فیه منصوب : کلماتی که ظرف هستند شرایط زیر را باید داشته باشد که مفعول فیه منصوب گردند :
1- غالباً متضمن معنی ( فی ) باشد 2- حرف جر قبل از آن نیاید 3- نقش دیگری نپذیرد .
خلق الله الیل و النهار ( م به ) - هذه من عند الله ( مجرور ) – یصوم المسلمون شهر رمضان ( م فیه )
9- الفاظی که می توانند جانشین مفعول فیه قرار گیرند :
گاهی مواقع الفاظ دیگری جانشین مفعول فیه می شود از جمله :
1- اسم مضاف به ظرف : أراه فی المدرسه کل ( بعض ) الیوم
2- صفت جانشین ظرف : مهّلهم قلیلاً ( زمناً قلیلاً )
3- عددی که تمیزش ظرف باشد : سخّرها علیهم سبع لیال
منابع و ماخذ :
1- النحو الوافي : عباس حسن ، الطبعه الثالثه ، دارالمعارف ، مصر ، قاهره 1969
2- شرح ابن عقیل : بهاء الدین عبدالله بن عقیل ، انتشارات ناصرخسرو ، تهران ، ایران
3-شرح القطر الندی و بلّ الصدی : ابومحمد جمال الدین بن هشام ، قاهره ، مصر ، 1383 هجری / 1963 میلادی
4- حاشیه الصبیان : محمدبن علی الصبیان : الطبعه الثانیه ، منشورات الرضی و الزاهدی ، قم ایران ، 1363 ه ش